انقلاب صنعتی چهارم : کارخانه های دیجیتال

شبکه دیده بان جهانی پروژه ای است که به صورت مشترک  شبکه دیده بان جهانی توسط مجمع جهانی اقتصاد و موسسه مکنزی انجام می گیرد و تحولات انقلاب صنعتی چهارم را رصد می کند. آخرین یافته های این پروژه تاثیر فناوریهای نوین و تحول آفرین بر صنایع تولیدی را مورد بررسی قرار داده و صنایع و سازمانهای پیشرو در این حوزه را شناسایی کرده است. بر اساس تخمین ها انتظار می رود نوآوری ها و فناوری های انقلاب صنعتی چهارم تا سال 2025 بازاری به اندازه 3.7 تریلیون دلار داشته باشد.

در حال حاضر تعداد کمی از سازمانها از مزیتهای (اولین بودن) استفاده می کنند و در صدر این تحولات قرار دارند. ارزیابی ها در سال 2018 نشان داد که 16 شرکت “پیشرو” در حوزه فناوری های نسل چهارم موفق به تولید صنعتی در مقیاس گسترده و ورای نمونه های آزمایشگاهی شده اند، که در سال 2019 نیز 26 عضو جدید به این مجموعه اضافه گردید. مهمتر آنکه برخی از این سازمانها (14 مورد) کسب ارزش از طریق فناوریهای نسل چهارم را به خارج از مرزهای کارخانه گسترش داده اند. این صنایع توانسته اند نوآوری های تولیدی را در فرآیندهای مختلف از تامین کنندگان تا مشتریان نهایی گسترش داده و زنجیره ارزش خود را از مزایای مربوطه بهره مند سازند. سازمانهای پیشرو، موفقیت خود را مدیون بکارگیری سیستم های عملیاتی جدید، روشهای نوین مدیریت، بهینه سازی فرآیندها و عملیات، تحول در نحوه بکارگیری افراد و استفاده از فناوریهای جدید هستند. نتایج این مطالعه وضعیت بحران را برای بسیاری از تولیدکنندگان پیش بینی می کند؛ 70 درصد از صنایع همچنان در “برزخ نوآوری” قرار دارند و قادر به مقیاس پذیر کردن نوآوری های تولیدی نیستند. خطر عقب ماندگی دائمی این صنایع از گروه پیشروها هر روز بیشتر می شود. لازم به ذکر است که این 44 شرکت یا سازمانِ پیشرو، تنوع گسترده ای دارند و در صنایع، بخشها و مناطق جغرافیایی مختلف فعالیت می کنند و طیف وسیعی از واحدهای کوچک و متوسط و شرکتهای عظیم در مقیاس جهانی را در برمی گیرند و شامل صنایع سنگین، خودروسازی، معدن و همچنین صنایع الکترونیک و محصولات مصرفی می شوند. بنابراین نوآوریهای دیجیتال و مبتنی بر نسل چهارم در تمامی صنایع کاربرد دارد. در این گزارش عوامل موفقیت پیشروها شناسایی شده و دلایل توسعه سریع این صنایع بررسی می شود. در انتها درس آموخته ها و تجاربی که این گزارش برای صنایع کشور دارد ارائه شده است.

عوامل موفقیت در انقلاب صنعتی چهارم

با رشد فاصله بین شرکتهای پیشرو و دنباله روها، می توان عوامل موفقیت سازمانهای پیشرو را شناسایی کرد. شاید مهمترین عامل موفقیت در شیوه بکارگیری فناوری های کلیدی انقلاب صنعتی چهارم (شامل دیجیتالی شدن، اتوماسیون صنعتی، تحلیلهای پیشرفته و پیش بینانه، واقعیت مجازی و افزوده و اینترنت اشیاء صنعتی) نهفته باشد.

تحولات جدید در این زمینه شامل توسعه فناوریها در طول زنجیره ارزش و پیوسته سازی فرآیندها است. شرکتها سامانه های عملیاتی نوآورانه را در شبکه تولیدی خود گسترش می دهند و این پیشرفتهای فناورانه را در جهت خلق تجربه جدیدی برای مشتریان بکار می گیرند.

برای پشتیبانی از این پیشرفت ها، سازمان های پیشرو مجموعه ای از ابزارها را در حوزه های مختلف عملیاتی از قبیل: تولید، زنجیره تامین، توسعه محصول، برنامه ریزی، تحویل محصول و ارتباط با مشتریان گسترش داده اند. سازمانهای پیشرو به کمک این ابزارها و تجاربی که از بکارگیری فناوریهای نوین بدست آورده اند، با هزینه و زمان کمتری قادر به توسعه فناوریهای نوین و استفاده از کاربردهای جدید هستند و این امر نرخ بازگشت سرمایه بالاتری را برای این شرکتها به ارمغان آورده است.

ارز توسعه سریع پیشروها

پیشروها برای ایجاد تغییرات عمیق نوآورانه در سیستم های عملیاتی، فعالیتهای خود را در چهار حوزه: فرآیندهای کسب و کار، سیستم های مدیریتی، منابع انسانی، اینترنت اشیاء (صنعتی) و سامانه های دادهای متمرکز کرده اند. این تغییرات ساختاری در نهایت منجر به توسعه و افزایش ظرفیت پیشروها خواهد شد. علاوه بر این پیشروهایی که پیوستگی را در زنجیره ارزش سازمان ایجاد کرده اند، شش عامل توانمندساز مشترک دارند که در زیر به صورت خلاصه بررسی شده است.

• رویکرد چابک، تغییرات پیوسته را فراهم می آورد و سرعت پاسخگویی را افزایش می دهد؛

در حالی که ساختارهای سنتی زمان زیادی را صرف طراحی برای تغییرات ایده آل گرایانه می کنند به طوریکه با تغییرات سریع فناوری، گاهی در زمان دسترسی به راه حل ها مشکل قبلی دیگر موضوعیت ندارد، رویکرد چابک، سرعت پاسخگویی را افزایش می دهد.

• اکوسیستم فناورانه سطح جدید از همکاری ها را مبتنی بر زیر ساخت های دیجیتال امکان پذیر ساخته است.

شرکتهای پیشرو از همکاری های فناورانه برای افزایش قابلیتها استفاده کرده و سطح وسیعی از اطلاعات بین شرکا، تامین کنندگان و مشتریان به اشتراک گذارده می شود، در حالیکه در رویکرد سنتی حفاظت از نوآوریها و فناوریها به عنوان مزیت رقابتی سازمان در نظر گرفته می شود.

• آکادمی های مبتنی بر اینترنت اشیاء صنعتی در توسعه مهارتهای نیروی کار نقش مهمی ایفا می کنند.

پیشروهای انقلاب صنعتی چهارم با بکارگیری دانش داخلی و خارجی، مهارت و آمادگی نیروهای کار جهت انطباق با تحولات آینده را توسعه می دهند. روشهای کارآموزی در لبه فناوری قرار داشته و شامل ، آموزش دیجیتال، ابزارهای واقعیت مجازی و بازی سازی واقعیت افزوده می باشند.

• در معماری اینترنت اشیاء صنعتی، داده ها در مسیر کسب آمادگی برای نسل بعدی قابلیتهای فناورانه طراحی شده اند

پیشروها زیرساخت های فناوری را به گونهای تجهیز کرده اند که نوآوری در چندین هفته امکانپذیر باشد، به نحوی که می توان مسائل را بین واحدهای مختلف کسب و کار و فناوری سازمان، تقسیم کرد تا سرعت افزایش یابد.

• استودیو های دیجیتال و چابک، ایده پردازی را تسهیل کرده اند.

از این طریق متخصصان حوزه فناوری، مهندسان داده، مهندسان سامانه های برنامه ریزی منابع کسب و کار و معماران اینترنت اشیاء صنعتی همراه با مدیران محصول و رهبر سامانه های چابک می توانند در کنار هم ایده ها را در زمان سریعتری اجرایی کنند.

• دفتر تحولات از تغییرات وسیع سازمانی، پشتیبانی و حمایت می کند

پیشروها مدل حکمرانی نوینی را به اجرا گذاشته اند که نمونه ها و ایده های موفق را تشویق و در سطح سازمان پیاده سازی می کند. به طور کلی به جای توجه به فناوری خاص، تاکید بر ایده ها و راهکارهای اجرایی و تاثیرگذار است.

پیوستگی زنجیره ارزش

یکی از ویژگی های متمایز کننده پیشروها که به طور خاص در 14 سازمان مذکور قابل شناسایی است، همکاری با ذینفعان در طول زنجیره ارزش می باشد. از این طریق تجربه جدیدی برای مشتریان خلق می شود و تولید انبوه برای کالاهای سفارشی و اختصاصی امکان پذیر می گردد. همچنین با اشتراک داده ها، پاسخ به تغییرات تقاضا با سرعت بیشتری انجام می شود.

یکپارچگی شبکه تامین از طریق به اشتراک گذاردن داده ها و بکارگیری تحلیلهای پیشرفته و پیش بینانه امکانپذیر شده است. در نتیجه علاوه بر افزایش بهره وری تا 90 درصد، پیشروها نتایج مثبت دیگری نظیر کاهش زمان تحویل (بین 15 تا 20درصد) و افزایش دقت و افزایش کارایی انرژی را تا 50 درصد گزارش کرده اند. با تمرکز بر مشتری در فازهای طراحی و عملیات، تجربه خرید مشتری و استفاده از محصول در طول عمر آن بهبود می یابد. بخشهای مختلف سازمان از طریق فناوریهای ارتباطی و همچنین با استفاده از تکنولوژی شناسائی از طریق فرکانس رادیویی (RFID) جریان داده و اطلاعات را با سرعت بیشتری جابجا می کنند. در نهایت با استفاده از سیستم های اینترنت اشیاء، داده ها به صورت برخط پایش و منتقل می شوند.

منابع انسانی در آینده

مدیران ارشد صنایع تولیدی متوجه شده اند که دسترسی به افراد مستعد، بزرگترین چالش برای دستیابی به تحول دیجیتال است. بسیاری از شرکت های پیشرو در این عرصه عقیده دارند که در دستیابی به قابلیت های انقلاب صنعتی چهارم نیاز به افراد با مهارتهای ذهنی و خلاقیت ویژه دارند و این ویژگیهای انسانی، قابل جایگزینی با هوش مصنوعی نیست. مدیران شرکتهای پیشرو از روشهای مختلفی برای مشارکت کارکنان در تحولات انقلاب صنعتی چهارم استفاده می کنند و مشاغلی را توسعه می دهند که بیش از هر زمانی وابسته به قابلیتهای خاص انسانی است. توانمندسازی نیروهای انسانی که در خط مقدم تولید فعالیت می کنند از طریق توسعه فناوری و توزیع اطلاعات می تواند منجر به گسترش تفکر ایجاد تغییرات و نوآوری مستمر در سطح سازمان شود.

همچنین سازمانهای پیشرو، شیوه هایی نظیر: مهارت آموزی و افزایش قابلیتهای فنی و نرم افزاری کارکنان و ارائه آموزشهای اختصاصی مورد نیاز هر فرد از طریق روشهای نوینی نظیر بازی سازی و واقعیت افزوده را دنبال می کنند. این برنامه ها تنها در داخل سازمان انجام نمی شود، بلکه 55 درصد از پیشروها از طریق همکاری با دانشگاه ها و سایر مراکز آموزشی، دانش و مهارت مورد نیاز را کسب می کنند. از سوی دیگر داده های برخط و واقعیتها جایگزین حدس و گمان و داده های قدیمی برای شناسایی و رفع مشکل شده اند.

استفاده از “کوبات“ در صنایع، معضل جایگزینی نیروی انسانی با ربات ها را تا حدودی رفع کرده است و این امکان را فراهم آورده است که فعالیت های تکراری و یدی به کوبات سپرده شوند تا نیروهای انسانی زمان کافی برای انجام فعالیت های پیچیده و خلاقانه را داشته باشند.

توصیه ها و درس آموخته هایی برای صنایع کشور

آنچه این مطالعه و پژوهشهای مشابه بر آن تاکید دارند، فاصله گرفتن پیشروها در بکارگیری تحولات انقلاب صنعتی چهارم با سایر بازیگران و فرصتِ محدودِ قرارگیری در جمع سازمانهای پیشرو است. صنایع کشور در تحولات پیشین ناشی از انقلابهای صنعتی به دلایل مختلفی نظیر جنگهای متعدد با همسایگان و کمبود اطلاعات از تحولات صنعتی و فناورانه (انقلاب صنعتی اول)، جنگ جهانی اول و قحطی (انقلاب صنعتی دوم) و رشد مصرف، تحولات داخلی، جنگ تحمیلی و تحریم ها (انقلاب صنعتی سوم) نتوانستند با تحولات صنعتی و فناورانه در سطح جهان همراه شوند.

اکنون که در پنجره فرصت تغییرات فناورانه ناشی از انقلاب صنعتی چهارم قرار داریم نیز صنایع کشور به دلیل تحریم ها، کمبود منابع و توجه ناکافی، در حال جا ماندن از قطار سازمانهای پیشرو هستند.

این موضوع زمانی اهمیت مییابد که بدانیم برخی از 44 سازمان پیشرو نظیر آرامکو (عربستان سعودی)، یونیلور (امارات متحده عربی) و پتکیم و فورد اتوسان (ترکیه) در کشور های منطقه فعالیت می کنند. “آرامکو” با
هدف تبدیل شدن به شرکت پیشرو تامین کننده انرژی، استفاده از فناوریهای جدید در فرآیندهای عملیاتی، ارتباطات، آموزش نیروی انسانی و روشهای پایش وضعیت را توسط “مرکز راه کارهای مهندسی” پیگیری می نماید.

“یونیلور” نیز با بهبود فرآیندهای ارتباط با مشتریان، سرعت پاسخگویی را افزایش داده و “پتکیم” از طریق ایجاد نوآوری در خط تولید، مصرف انرژی را کاهش و بهره وری را افزایش داده است.

همانگونه که در این مطالعه نیز بدان تاکید شده است، تغییر در فرآیندهای عملیاتی و توجه به راهکارهای حل مشکلات، اهمیت بیشتری در مقایسه با تمرکز بر یک یا چند فناوری خاص دارد. صنایع کشور باید به این موضوع توجه داشته باشند که فناوریها زمانی ارزشمند هستند که بتوانند مشکلات صنایع را رفع نمایند یا رقابت پذیری و چابکی آنها را افزایش دهند. از سوی دیگر، توجه به نمونه های موفق و یادگیری در این زمینه نقش بسیار مهمی دارد تا بتوان در چندین دهه آینده فرصت مشارکت با صنایع جهانی و رقابت در سطح بین المللی را بدست آورد.

با توجه به اینکه در حال حاضر به دلیل تحریم ها، کانالهای یادگیری، انتقال فناوری و همکاریهای فناورانه (اعم از نرم افزاری و سخت افزاری) محدود شده است، سازمانهای داخلی باید بر روی توسعه زیرساخت ها و آموزش نیروهای انسانی تمرکز کنند تا بتوانند با ایجاد ظرفیت جذب در سازمان خود، در صورت بروز فرصت، با سرعت بیشتری با تحولات انقلاب صنعتی چهارم همراه شوند. همچنین ایجاد “رصدخانه انقلاب صنعتی چهارم” میتواند یکی از اقدامات دولت برای کمک به صنایع در جهت افزایش اطلاعات در خصوص تحولات فناورانه در سطح جهانی باشد.

طبق بررسی های انجام شده، برخی از صنایع کشور مانند صنایع غذایی و پوشاک، قابلیت و پتانسیل بکارگیری تحولات انقلاب نسل چهارم را در زنجیره ارزش دارند و برخی از شرکتهای این حوزه نیز سرمایه گذاری هایی بر روی فناوری های جدید داشته اند. اما عمده این اقدامات در راستای خرید تجهیزات بوده است، در حالیکه لازم است تفکر چابک و نوآورانه در تمامی سطوح پیاده سازی شود، که این موضوع نیاز به فرهنگسازی گسترده و ارائه آموزشهای مرتبط برای آگاه سازی مدیران و توانمندسازی نیروی های انسانی دارد. از این رو همکاری بین صنعت و مراکز تحقیقاتی و دانشگاهها بیش از گذشته اهمیت دارد و باید عوامل و پیش نیازهای توسعه سریع پیشروها، بیش از پیش، مورد توجه سیاستگذاران این حوزه خصوصا وزارت ارتباطات و اطلاعات و وزارت صنعت، معدن و تجارت قرار گیرد تا انشاالله از فرصت محدود قرارگرفتن در جمع سازمانهای پیشرو استفاده شود و پیش نیازهای مورد نیاز برای صنایع کشور به منظور پیاده سازی زیرساختهای انقلاب صنعتی چهارم تقویت و مهیا شود.

پژوهشگر: دکتر محمد علی شیخ علیشاهی

موسسه مطالعات و پژوهش های بازرگانی